Trong tiết trời se lạnh, chúng tôi lên xã Thu Lũm, huyện Mường Tè khi những cánh hoa đào, hoa mai đang bắt đầu tô thắm núi rừng biên cương của Tổ quốc. Hơi sương giăng đầy bên triền núi chạy dài theo những con suối hiền hòa lách qua khe đá, dọc hai bên đường, từng hàng hoa Dã quỳ màu vàng tươi mát bung nở khoe sắc càng tô điểm thêm nét đẹp của ngày xuân. Thi thoảng chúng tôi bắt gặp nét mặt rạng ngời của những đứa trẻ đang theo mẹ xuống chợ mua bộ quần áo mới đẹp nhất. Các cô gái Hà Nhì diện những bộ trang phục truyền thống rực rỡ với ánh mắt lúng liếng của thiếu nữ đang thời xuân sắc… Tất cả điều đó giúp tôi cảm nhận phần nào không khí tết đang tràn về gõ cửa từng nhà.

Đặt chân đến bản Thu Lũm khi màn đêm vừa buông xuống, bản làng hiện lên với những ánh điện xen lẫn vào bếp lửa bập bùng. Những âm thanh của tiếng chày giã gạo xen lẫn tiếng cười nói phát ra dưới nóc mỗi ngôi nhà. Dẫn chúng tôi đi dạo quanh bản để cảm nhận không khí đón tết ấm cúng của đồng bào, ông Chu Xé Lù – Bí thư đảng ủy xã Thu Lũm luôn niềm nở giới thiệu về các phong tục trong ngày tết của người dân. “Người Hà Nhì ở đây chỉ cấy một vụ trong năm nên mỗi khi mùa màng thu hoạch xong, thóc được đưa vào bồ thì lúc đó bà con bắt đầu sắm sửa đón tết. Khác với tết Nguyên đán của người Kinh, tùy vào từng dòng họ, người Hà Nhì đón tết 2 lần: Lần thứ nhất là tết tất niên vào ngày con Rồng đầu tiên của tháng con Chuột (tức tháng 11 dương lịch). Ngày tết kéo dài trong 5 ngày từ ngày Lò No (Ngày Thìn) kết thúc ngày Mụ No (ngày Thân). Trong lần ăn tết này, nhà nào cũng mổ một con lợn, làm bánh dày để cúng tổ tiên, ông bà, cha mẹ. Lần ăn tết thứ 2 bắt đầu ngày con Rồng tiếp theo, khi ấy bước sang năm mới, gia đình làm bánh dày, mổ gà và ăn tết trong vài ngày”, ông Lù chia sẻ.

Để chuẩn bị cho ngày tết, người đàn ông vào rừng chặt củi cho bếp hồng cả ngày tết, phụ nữ bận rộn với từng đường kim mũi chỉ may quần áo mới cho cả nhà đón xuân. Sau một năm làm ăn vất vả, dịp tết cũng là lúc gia đình sửa sang lại bàn thờ tổ tiên, vệ sinh nhà cửa gọn gàng sạch đẹp. Trong dịp tết, nhà nào cũng làm một con lợn để đón tết và tùy vào điều kiện từng gia đình nhà có điều kiện thì thịt con lợn hơn 1 tạ, nhà ít điều kiện hơn cũng thịt con lợn  nhỏ hơn. Khi lợn được làm xong, các cụ già, người có kinh nghiệm trong bản đều đến từng gia đình để xem gan lợn. Người Hà Nhì cho rằng nếu bộ gan lợn còn nguyên, không bị sứt, mật đầy, lá gan úp ở trên nhô cao, dây nối giữa hai lá gan tương đối thẳng thì đó là dấu hiệu một năm kế tiếp tốt lành, mùa màng bội thu. Nếu gan lợn không được như ý thì gia chủ sẽ chọn ngày mời thầy cúng về làm lý hóa giải. Đây cũng là nét rất riêng của đồng bào Hà Nhì trong dịp tết cổ truyền.

Trong những ngày đón tết cổ truyền của người Hà Nhì bàn thờ không thể thiếu thịt lợn, bánh dày, bánh trôi, rượu, gạo. Họ quan niệm, bánh dày tượng trưng cho mặt trời, bánh trôi tượng trưng cho mặt trăng. Năm cũ cúng bánh dày, năm mới cúng bánh trôi. Trong buổi sớm tinh mơ ngày con rồng đã được chọn, mỗi gia đình cử một người nhanh nhẹn (phụ nữ hoặc đàn ông) đeo gùi mang ống tre ra đầu suối để lấy nước lộc. Nước lộc trên đường lấy về tránh không được để rơi ra ngoài và khi mang về để dùng nấu đồ cúng tổ tiên. Mâm cúng sáng ngày thứ nhất được đồng bào đặt lên bàn thờ ngoài bát nước chè còn có bánh dày, bánh trôi, rượu, muối, thịt lợn… mỗi thứ đều một ít. Đặc biệt người đứng ra làm lễ cúng phải là người phụ nữ cao tuổi nhất trong gia đình đảm nhiệm và con cháu trong nhà phải đi theo cúi lạy bàn thờ tổ tiên.

Hiện nay, người Hà Nhì vẫn giữ được phong tục truyền thống là sáng ngày mùng một tết con cháu đến chúc tết ông bà, cha mẹ; anh chị em trong gia đình họ hàng đến nhà nhau biếu bánh dày đồng thời chúc tụng nhau năm mới gặp nhiều may mắn. Sau khi các cháu hành lễ, ông bà chia lộc và chúc cho lớn nhanh, học giỏi. Gia đình nào có con dâu mới trong nhà được mẹ chồng cho lộc cúng ở bàn thờ và cầu mong gia đình có cuộc sống luôn hòa thuận. Trong sáng ngày mồng một, người Hà Nhì rất thích con trai đến xông nhà, họ quan niệm đó là điều may mắn của gia đình trong năm mới. Sau khi cúng xong thì cả gia đình cùng ăn bữa cỗ đón mừng năm mới.

Ông Chu Nhù Tư – bản Thu Lũm, xã Thu Lũm cho biết: “Sau bữa cơm tụ họp gia đình, mọi người lựa chọn bộ trang phục truyền thống dân tộc đẹp nhất để đi hát, đi chúc tết anh em học hàng ở các bản làng. Thanh niên, trẻ em thường tổ chức các trò chơi dân gian truyền thống như: đánh cầu lông gà, hát giao duyên, đánh cù... Tết còn là dịp mọi người gặp gỡ, vui chơi, chúc nhau sức khỏe, nhiều điều may mắn trong năm mới”.

            Chia tay bà con Hà Nhì nơi rẻo cao biên giới, trong lòng dâng trào cảm xúc lạ thường. Hình ảnh về những người dân nơi địa đầu Tổ quốc cần cù, chịu khó chan chứa lòng mến khách cùng với hương vị ngày tết đầm ấm, hạnh phúc. Đây cũng là nét độc đáo mang đậm bản sắc dân tộc truyền thống của người dân Hà Nhì nói riêng và đồng bào các dân tộc nói chung trong mỗi dịp năm mới./.